محمّد بن اسماعیل باله‌لیک چاغیده قتتیق کؤز آغریغی‌گه اوچره‌دی، کؤر بؤلیشی‌گه کم قالدی. خطیب بغدادی‌نینگ یازیشیچه، آنه‌سی‌نینگ دعاسی طفیلی ساغه‌یه‌دی. «اسلام انسکلاپیدیه‌سی» ده یازیلیشیچه، حضرت ابراهیم آنه‌سی‌نینگ توشیگه کیریب «یره‌تووچی دعالرینگنی اجابت قیلیب، اؤغلینگ‌گه کؤزینی قـَیتریب بیردی» دیگن ایکن.
امام اسماعیل یاشلیگی‌ده‌ناق بخاراده علم اؤرگنیش‌گه کیریشیب، اؤن یشرلیگی‌دن حدیث‌لرنی یادلش و تؤپلش‌گه باشله‌دی. اؤن بیر یاشی‌ده او، اؤز اوستاذی الداخلی‌نینگ بیر خطاسینی تؤغریلیب، اونینگ آلقیشی و تحسینی‌گه سزاوار بؤله‌دی. اونینگ اؤزی بو حقده قوییده‌گی‌دیک دیگن ایدی:
بیر کونی او (الداخلی) «سفیان ابو زبیردن و او ابراهیم‌دن روایت قیلگن» دیب آدم‌لرگه درس اؤته‌دیگن چاغ‌ده، مین «ابو زبیر ابراهیم‌دن روایت قیلگن ایمَس» دیب گپ‌گه اره‌لشدیم. او اچچیقلندی. مین اونگه «اگر اصل (نسخه) سیزده بؤلسه، اونگه مراجعت قیلینگ» دیدیم. او باریب اصل‌گه قره‌گندن کیین قـَتیب کیلبیب: «های باله، نیمه دیدینگ؟»- دیب سؤره‌دی. مین: «زبیر بن عدی، ابراهیم دن روایت قیله‌دی»، دیدیم. او میندن قلم آلیب، اؤز یازگنینی تؤغریلیب، مینگه، تؤغری ایتدینگ»، دیدی. اؤشنده امام بخاری اؤن بیر یشر ایدی.
او 210 هجری ییلی اؤز اکه‌سی احمد و آنه‌سی بیلن مکه‌گه قره‌ب حج سفری‌گه جؤنه‌یدی. آنه‌سی حج عبادتی‌دن کیین اؤز وطنی بخاراگه قـَتیب کیلیب، حیات‌دن کؤز یومه‌دی. محمّد بن اسماعیل ایسه حدیث علمی‌نی اؤرگنیش مقصدیده مکه‌ده قاله‌دی.
امام بخاری حدیث‌لرنی تؤپلش اوچون اسلام اولکه‌لری‌گه سفر قیلدی. خراسان شهرلریده، جبال، بصره، کوفه، دمشق، بغداد، حمص، قیصریه، عسقلان، مکه، مدینه، یمن شهرلریده مشهور عالملرنینگ درس حلقه‌لریده اؤلتیریب، حدیث تینگله‌دی. اوشبو دَورده او، یوزمینگ صحیح حدیثنی سندلری بیلن و اولردن تشقری ایککی یوز مینگ حدیثنی سندلری بیلن حفظ قیلگن ایکن.
اونینگ اؤزیدن ایشیتـیلیک: «(16 یاشیم‌ده ابن مبارک و وقیع‌نینگ کتابلرینی حفظ ایتدیم، اولر بیلن (رأی و قیاس اهلی، یعنی ابو حنیفه و اونینگ طرفدارلری بیلن) آشنا بؤلدیم. 18 یاش‌گه یتیب بارگنیم‌ده «صحابه‌لر همده تابعین احوال‌لری و سؤزلری» کتابینی یازدیم و پیغمبر علیه السلام قبرلری یانیده، آیدین کیچه‌لری اؤلتیریب «التأریخ الکبیر» نی یازیب توگه‌تدیم.»
«تأریخ‌ده جوده کم اسم‌لر بارکیم، اولرنینگ هر بیریگه دایر مینگه بیر قصه معلوم بؤلمسه، لیکن مین کتاب‌نینگ چؤزیلیشینی یاقتیرمه‌دیم...»
امام‌نینگ اؤزی تأکیدلشیچه، بیر مینگ سکسان کیشی‌دن حدیث ایشیتیب، یازیب آلگن. احمد بن حنبل، یحیی ابن معین، اسحاق بن راهویه، ابوبکر بن ابی شعیبه، ابو نعیم الاصبهانی شولر جمله‌سیدن دیر.
«صحیح البخاری» نینگ اینگ مهم شرح‌لریدن بیری«فتح الباری بشرح صحیح البخاری» نینگ مؤلفی ابن حجر عسقلانی (1317- 1448) امام بخاری‌نینگ استادلرینی بیش طبقه‌گه بؤلیب کؤرستگن.
تورلی اؤلکه‌لر و شهرلردن امام بخاری درس‌لریده یوزلب طلبه‌لر حاضر بؤلگن‌لر. روایت‌لرگه کوره اونینگ شاگردلری سانی ییتمیش مینگ‌دن کؤپراق بؤلگن. ابن خلکان «وفیات الاعیان» ده یازیشیچه اوندن تؤقسان مینگ محدّث حدیث تینگله‌گن.
امام بخاری چین کؤنگیل‌دن حدیث علمی‌گه قیزیققنی اوچون خاطری‌گه کیچگن هر نرسه‌نی درحال قلم‌گه آلیب قاغاذگه توشیرر ایکن. کیچه‌لری اویقوگه کیتگندن کیین هم خاطری‌گه کیچگن نرسه‌لرنی یازماق مقصدیده حتی اؤن بیش مرتبه توریب، چراق یاقیب، اولرنی فاغاذگه قید ایتگنی روایت قیلینگن.
امام بخاری بصره شهریگه بارگنده شهرنینگ جامع مسجدیده: «ای علم اهلی! شهریمیزگه بخاری تشریف بویوردی!» دیگن آواز ترقلگن. اؤشنده یاش ییگیت بؤلمیش بخاری مسجد ایچیده‌گی بیر ستون آرقه‌سیده نماز اؤقیب تورگن ایکن. علم‌گه قیزیققن آدملر اونینگ اطرافینی اؤره‌ب آلیب، تیز چؤکیب، اوندن درس اؤتیشنی التماس قیلگن ایکن‌لر. امام کمترلیک بیلن «میندن حدیث مجلسینی طلب ایتدینگیز، مین بیر یاش کیشی‌من. شونداق بؤلسه‌هم، مین سیزلرگه اؤز شهرینگیز محدّث‌لریدن سیزلر ایشیتمه‌گن اِسنادلر ایله حدیث‌لر روایت ایته‌من»، دیب تینگلاوچیلرنی لال قالدیرگن ایکن.
امام بخاری حافظه‌سی (یادلش قوتی) کوچلی‌لیگی جهتی‌دن هم اؤز دوری‌نینگ اعجوبه‌لریدن بیری حسابلنگن، «الجامع الصحیح» اثرینی تألیف ایتیش‌ده، اونینگ حافظه‌سی کوچلی‌لیگی هم مهم عامل بؤلگن.
ابن حجرحافظ ابن عدی‌گه اساسله‌نیب قوییده‌گی‌دیک روایت قیلگن:
«امام بخاری بغداد شهریگه بارگنده، شهر محدّث‌لری اونینگ حافظه‌سینی سینش اوچون یوزته حدیثنی تنلب آلیب، اولرنینگ متن و اِسنادلرینی المه‌شتیره‌دی‌لر. اؤن کیشینی تنلب آلیب، بخاری‌دن سؤره‌ش اوچون هر بیریگه اؤنته‌دن حدیث بیلگی‌لب بیره‌دی‌لر. محلی خلق و چیت ایل‌لیک‌لردن عبارت بؤلگن بیر بویوک جمعیت‌ده اؤنته محدّث، بیرین کیتین، هر بیری تاپشیریلگن حدیث‌لرنی اؤقیب، اولر حقیده امام بخاری‌دن سؤره‌یدی‌لر. امام هر بیر حدیثنی ایشیتگن‌دن کیین، اؤقووچی‌گه قره‌ب «لا اعرف» یعنی بیلمه‌یمن دیب جواب بیریب توره‌دی. یوزته حدیث اؤقیلگندن کیین، اولرنینگ هر بیریگه قره‌ب، اؤقیگن حدیث‌لرینی اولرنینگ تؤلیق و تؤغری سندلری بیلن بیتته- بیتته ایتیب بیره‌دی و برچه‌نی اؤز عالی استعدادی و عجایب خاطره‌سی کوچی‌گه قایل قالدیره‌دی.»
شونینگ‌دیک، محمّد بن ابی حاتم ورّاق البخاری، حامد بن اسماعیل و باشقه بیر کیشی‌دن ایشیتگنینی قوییده‌گی‌دیک روایت قیلگن:
«باله‌لیگیمیز چاغیده بخاری بیزلر بیلن حدیث تینگله‌گنی باره‌ردی، لیکن یازیب آلمَسدی. بیر مُددت اؤتگندن کیین او بیلن بو باره‌ده گپیره‌ردیک. او (بخاری) سیز ایککه‌لنگیز میندن اؤتکزدینگیز، قه‌نی ایندی اؤشه یازگن‌لرینگیزنی مینگه کؤرسه‌تینگ‌لر دیدی. یازیب آلگن حدیث‌لریمیزنی اونگه کؤرستدیک. 15 مینگ حدیث‌دن کؤپراق ایکن. او، مذکور حدیث‌لرنینگ همه‌سینی یاددن اؤقیب بیردی. حتی بیز یازیب آلگنلریمیزنی او یاددن اؤقیگنی‌گه قره‌ب تؤغریلب آلدیک. سؤنگره بیزگه قره‌ب، «ایندی هم، بیکارگه قتنه‌شیب، اؤز وقتیم‌نی بیهوده ضایع قیلگنیم‌گه ایشانه‌سیزلرمی؟» دیب سؤره‌دی. بیز اؤشنده هیچ کیم اوندن اؤته آلمه‌یدیگنی‌گه امین بؤلدیک.
بخاری «صحیح» کتابینی یازیب توگتگن‌دن کیین، اؤز وطنی بخاراگه قـَیتیب کیلدی. تورلی شهرلردن اؤتیش جریانی‌ده اهالی اونی حرارت و صمیمیت بیلن کوتیب آلردی. مثلاً، نیشاپورده تورلی اولاولر بیلن و پیاده کیلگن‌لردن تشقری تؤرت مینگ آتلیق اونینگ استقبالی‌گه چیققن ایکن. او بیر مددت اوشبو شهرده قالدی. حدیث مجلس‌لری تشکیل ایتدی. عسقلانی‌نینگ یازیشیچه، خلق‌نینگ اونی بونده‌ی کوتیب آلیشی افتی‌دن (ظاهراً)، اونینگ استاذی بویوک محدّث محمّد یحیی ذهلی‌نینگ رشکینی کیلتیرگن و بخاری‌گه دشمن بؤلیب قالگن، نتیجه‌ده امام بخاری اویوشتیریلگن بیر غرض‌لی تدبیر طفیلی بو شهرنی ترک ایتیش‌گه مجبور بؤلگن. او بخاراگه قره‌ب جؤنه‌دی. خطیب بغدادی‌نینگ یازیشیچه، مسلم و احمد بن مسلم‌دن باشقه اونینگ برچه شاگردلری اوندن شو دَورده اوزاقلشگن ایدی‌لر.
بخاراگه یقین‌لشگن‌ده، شهردن بیر فرسخ فاصله‌ده اونگه چادر تیکه‌دی‌لر. شهر اهالی‌سی نهایت‌ده حرمت بیلن اونینگ استقبالی‌گه چیقیب، اوستیدن کؤپ درهم و دینارلر ساچدی‌لر. او بیر مددت بخاراده قالیب حدیث خوان‌لیک مجلس‌لرینی تشکیل ایته باشله‌دی. اؤشنده بخاراده عباسی‌لر خلیفه‌لیگی‌نینگ نایبی خالد بن احمد ذهلی، اونگه کیشی یوباریب، اؤز جامع کتابی بیلن کیلیب سرای‌ده حاکم و اونینگ اولادلری‌گه حدیث اؤقیشینی طلب قیلدی. اما بخاری اوشبو تکلیف‌نی قبول قیلمه‌ی، اونینگ ایلچی‌سی‌گه بونده‌ی دیب یوباردی: «مین علم‌نی خوار قیلمه‌یمن و اونی سلطان‌لر ایشیگی‌گه آلیب یورمه‌یمن. اگر حاکم، چیندن هم، علم‌گه قیزیققن بؤلسه، مسجد یاکه مینینگ اوییم‌گه کیلیشی ممکن، اگر اونگه بو ایش یاقمه‌یدیگن بؤلسه، او، قدرت ایگه‌سی بؤلگنی اوچون، مینی حدیث خوان‌لیک مجلس‌لری توزیش‌دن منع ایتیشی ممکن. اؤشنده مین قیامت کونی الله حضوری‌گه اؤز عذریمنی ایترمن. بؤلمسه، مین هیچ قچان علم‌نی ترقه‌تیش‌دن واز کیچمه‌گن‌من.»
اوشبو حادثه اولرنینگ آره‌لریده اختلاف و خصومت‌گه سبب بؤلدی. بوندن تشقری، بغدادی یازیشیچه، بخاراده حُرَیس ابن ابیل الورقا کبی بیر گروه آدملر اونگه قرشی توریب اونینگ مذهبی و قره‌ش‌لری حقیده سؤز ترقه‌تیب، اونینگ تبعیدی (سورگونی) گه سبب بؤلدی‌لر. بخارا حاکمی اونینگ مخالف‌لری بیلن کیلیشیب، شهردن چیقیب کیتیشی تؤغری‌سیده حکم چیقردی.
اؤشنده سمرقند اهالی‌سی‌دن خط کیلیب، اونی اؤز شهرلریگه تکلیف قیلدی‌لر. امام بخاری سمرقند یقینی‌ده جایلشگن «خرتنگ» قیشلاغی‌گه یتیب بارگنده سمرقنددن خبر کیلدی کیم، آدملر ایککی گروه‌گه بؤلینیب، بیر گروه اونینگ کیلیشینی ایسته‌ب ایککینچی گروه اونگه قرشی تورماقده ایکن‌لر. امام مسأله اؤز ییچیمینی تاپگونچه ابو منصور غالب بن جبرایل الخرتنگی‌نینگ قؤرغانی‌گه توشدی. بیر نیچه کون انتظارلیک و اقامت‌دن سؤنگ امام خسته‌لیک‌که اوچره‌دی. اؤشنده نهایت سمرقنددن ایلچی کیلیب، حضرت امام شهریمیزگه قدم رنجه قیلسین‌لر، دیگن مضمونده‌گی شهر اهالی‌سی‌نینگ التماسینی بیلدیردی. امام قبول ایتیب، اُولاوگه اؤلتیریش اوچون تیارگرلیک کؤریب، مسحی کییب سلله اؤره‌دی، اولاوگه قره‌ب ییگیرمه قدم باسگندن کیین: «مینی توتینگ‌لر، کوچ‌سیزلندیم»، دیدی. اونی اوشلب آلدی‌لر. کیین دعالر اؤقیب، تیَندی و غربت‌ده حیات‌دن کؤز یومدی. اونینگ بدنی‌دن آقیب تورگن تیر، کفن‌گه اؤره‌لمه‌گونچه تؤخته‌مه‌دی. اوشبو حادثه شنبه آقشامی فطر هییتی 30 رمضان 256 هجری ییل (31 اگست 870 میلادی ییل) یوز بیردی. اونینگ جسدی هییت نمازیدن کیین مذکور قیشلاق‌ده دفن ایتیلدی. اوندن اؤغیل فرزند قالمه‌دی.
امام بخاری‌نینگ وفاتی خبرینی ایشیتگن‌ده حافظ عبدالله الدارمی سمرقندی اوشبو الملی واقعه‌نی امام‌نینگ بیر شعری بیلن تمثیل ایتدی:
ان عشـتَ تفجَع بالاحبة کلّهم،
و بقاء نفسک(لاابالیک)لافجَع.
ترجمه‌سی: برچه دوستلرینگ اوچون ماتم توتیب، یکه تیریک قالیشینگ، اؤزی بیر آغیر فاجعه دیر.
بویوک علامه 13 کون کم 62 ییل حیات کیچیردی. او عمری‌نینگ آخرگی ییل‌لریگه کیلیب دنیانی قاره پرده آرتیدن کؤرووچی عالم سیمان متعصب‌لر، چله سواد بیلیم مدعی‌لری‌نینگ رشک و حسد اوتی‌گه کؤیدیردی، اؤز ایرکین فکرلیگی و مستقل قره‌ش‌لری‌نینگ قربانی بؤلدی. کینگ و یاروغ دنیانی تار قاماقخانه‌گه ایلنتیرگن متعصب‌لر و قدرت ایگه‌لری، بیر قدم بؤلسه هم اونی آرت‌گه قه‌یتیش‌گه مجبور قیلالمه‌ی، انسانی مناعت، عزّت نفس و غرورینی سیندیریش‌گه مؤفق بؤله آلمه‌دی‌لر.
امام بخاری اؤزی، اثری‌نینگ منگولیک چوققیسی‌گه کؤتریلگنی‌نی بیلردی. اونینگ تینگداشی، ایککینچی صحیح کتابی‌نینگ مؤلفی امام مسلم بن حجاج حرمت یوزه‌سیدن اوندن آیاغینی اؤپیش‌گه رخصت سؤره‌گن ایدی (الحاکم ابو عبدالله روایتی‌گه بناءً.)
زمان اینگ عادل قاضی دَور، اؤتیشی بیلن برچه اسلام عالمی، حتی اونگه ملامت تاشلرینی آتگن‌لر هم، او یره‌تگن اثرسیز شریعت علم‌لری، اینیقسه، فقه، تفسیر و کلام علم‌لری بؤییچه رواج‌لنیش ممکن ایمَس‌لیگینی توشونیب آلدی‌لر و صحاح سته (آلتیته صحیح کتاب) ایچیده او بیرینچی اؤرینده تورگنینی اعتراف ایتدی‌لر.
بیز تورکستان فرزندی امام محمّد ابن اسماعیل البخاری بیلن فخرلنه‌میز، چونکه او بو کینگ اولکه‌نینگ ارداقلی فرزندی، وطن‌سیورلیک رمزی ایدی. علم اوچون او برچه اسلام دنیاسینی کیزیب کیلیب، وطنی‌ده یشه‌ماقچی بؤلدی و نهایت غربت و یکّه‌لیک‌ده اونینگ بغریده جان بیردی.
بیز او بیلن فخرلنه‌میز، اونی ارداقله‌یمیز، او قالدیرگن عالی اساس‌لرگه تیه‌نیب معنویت‌نینگ یوکسک چؤققی‌لریگه کؤته‌ریش اوچون انتیله‌میز.
سویت دوریده مسلمان مملکت‌لریدن کیلگن هیئت‌لر و دولت رهبرلری امام بخاری قبرینی کوریب زیارت قیلیش‌گه قیزیققن‌لیک‌لری سببلی اونینگ کیچیک‌کینه مقبره‌سی، فقط دنیا مسلمان‌لریگه کوز کوز قیلیش اوچون سقله‌نیب قالیب، لیکن اونینگ مقامی‌گه مناسب هیچ قنده‌ی بیر اوزگریش کیریتیلمه‌گن ایدی. اما مستقل‌لیک دوریده اوزبیکستان پریزیدنتی اسلام کریموف تشبث و ابتکاری بیلن اونینگ مزاری کینگه‌یتیریلب، کتته چیرایلی پارک اورته‌سیده امام بخاری زمانوی مجموعه‌سی قوریلدی. بو مجموعه جامع مسجد، مدرسه، کتابخانه، کنفرانس زاللریدن عبارت. مجموعه اورته‌سیده امام بخاری‌نینگ شکوه‌لی مقبره‌سی، اوز بدیعی طرحی، نفیس کاشی‌لری، ایچکری و تشقریده ایشلَنگن قیمتلی مرمر تاش‌لری و کوزنی خیره قیله‌دیگن سحرلی نقش‌لری و عجایب قندیل‌لری بیلن، زیارتچی‌لرگه الهام بغیشله‌یدی.
یره‌تووچی اونگه جنّت باغلرینی نصیب ایتگن بؤلسین!
دوامی بار
منبع: بولوت
:: اۉخشش موضوعلر:
مقاله لر ,
تاریخ ,
فلسفه ,
دین ,
تصوف ,
اۉزبېک ضیالی لری ,
,
:: باغله نیش لر:
امام بخاری ,
:: اوشبو مطلبنی کۉریش : 219
|
بها قوییش : 0
|
بها قویگن کیشیلر سانی : 0
|
برچه بهالر : 0
);
background-repeat:no-repeat; background-position: center top">
بیزگه قوشیلینگ
قوشیلیش
مطلبلر ستاتیکی
تشریف بویورگنلر ستاتیکی
